જીજાબાઈ: એક આદર્શ સ્ત્રીનું જીવનચરિત્ર - રીટા (રીટ્ઝ)

 દુનિયામાં મહાપુરુષો તો ઘણા જોયાને સાંભળ્યા હશે, પરંતુ ક્યારે કોઈ મહાન સ્ત્રીને કોઈ એ આપણા સમાજમાં મનુષ્યગૌરવ થી પુરસ્કૃત કર્યુ છે? નહી ને? આ પુરુષ પ્રધાન સમાજ મા મહાન સ્ત્રીઓ પણ ધરતી પર જન્મી છે. જેમના થકી; જેમના ઉદર થી મહાપુરુષો એ જન્મ લીધો છે. 
આવીજ એક મહાન હસ્તીને આજે હું તમારી સમક્ષ રજુ કરવા જઈ રહી છું.એ મહાન હસ્તીનું નામ છે;

વીર માતા જીજાબાઈ ભોંસલે 

મહાપુરુષોએ દરેક યુગમાં, દરેક દેશમાં જન્મ લીધો છે અને તેમના જીવનની અમર ગાથાઓ પાછળ છોડી છે જે ભાવિ પેઢીઓ માટે પ્રેરણાદાયી પદચિહ્નો બની છે, જેનો માનવ વંશજો આંશિક અને સંપૂર્ણ રીતે લાભ લઈ રહ્યા છે. તેના વિશે ઘણી બધી માહિતી ઉપલબ્ધ છે. પરંતુ ઈતિહાસ મોટે ભાગે એ મહાસત્તાઓ વિશે મૌન રહે છે જેણે એ મહાન વ્યક્તિઓને મહાન માનવી બનાવ્યા. તે અજાણ્યા કારીગરની જેમ ભુલાઈ ગઈ છે જે તેની તીક્ષ્ણ છીણીથી ખરબચડી પથ્થરો કોતરીને સુંદર ભ્રામક મૂર્તિ બનાવે છે. તેમની કૃતિઓની પૂજા થાય છે, એકત્ર કરવામાં આવે છે પરંતુ તેમના વિશે કોઈને કંઈ ખબર નથી.

માતૃશક્તિ જીજાબાઈ સાથે પણ આવું જ થયું છે. તેમના દ્વારા સર્જાયેલા મહાપુરુષો અનેક મહત્વના કાર્યો થકી વિશ્વ સમક્ષ ન માત્ર પ્રદર્શિત થયા, પરંતુ તેમનું નામ યુગો સુધી અમર થઈ ગયું છે, પરંતુ તેઓ પોતે ભૂતકાળના ગર્ભમાં ખોવાઈ ગયા છે.આપણા સમાજમાં મહિલાઓને આ વાતનો ક્યારેય અફસોસ નથી થતો, પરંતુ એટલું ચોક્કસ છે કે જો તેમના વિશે માહિતી ઉપલબ્ધ હોત તો સમાજને ઘણો ફાયદો થયો હોય છે. 

ઉપરોક્ત વિધાનના અપવાદરૂપે આવી કેટલીક માતાઓ વિશે ઉપલબ્ધ માહિતી અધૂરી હોવા છતાં પ્રેરણાદાયી અને ઉપયોગી છે.તેનું ઉદાહરણ છત્રપતિ શિવાજી મહારાજની માતા જીજાબાઈનું જીવનચરિત્ર છે. બાળપણ અને કિશોરાવસ્થામાં, તેમણે છત્રપતિ શિવાજી મહારાજને માત્ર એક આદર્શ માણસ, હમદર્દી, બહાદુર, નીતિમાં કુશળ અને મજબૂત પાત્રના રૂપમાં ઘડ્યા એટલું જ નહીં, પરંતુ તે જીવનભર તેમના માથા પર એક ગાઢ વૃક્ષની જેમ પડછાયાની જેમ ઉભ રહ્યા.

માતા જીજાબાઈ માત્ર તેમની માતા જ નહીં પરંતુ તેમના માર્ગદર્શક, રાજકીય સલાહકાર અને રાજ્ય વ્યવસ્થાપનમાં તેમના મુખ્ય સહાયક પણ હતા. જ્યારે શિવાજી ઔરંગઝેબને મળવા આગ્રા ગયા ત્યારે તેમણે અન્નાજી દત્તો, મોરોપંત પિંગલે અને સોનદત્ત જેવા મુખ્ય સરદારોને માતા જીજાબાઈના માર્ગદર્શન હેઠળ રાજ્યનું સંચાલન કરવાની સલાહ આપી. આના પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે માતા જીજાબાઈની પ્રેમાળ શિસ્તને સર્વત્ર સ્વીકારવામાં આવી હતી. તેમના સરદારો તેમના સ્નેહની શક્તિથી બંધાયેલા હતા. તેમણે તેમની પ્રેમાળ પારિવારિક ભાવનાથી મહારાષ્ટ્રને મજબૂત અને વિકસિત કર્યું હતું. 

આપણા મહાપુરુષોનું સ્મરણ ભારતમાં એક મહાન પરંપરા રહી છે. વાર્તાઓથી લઈને પુસ્તકો સુધી, તેમનું કાર્ય અને આદર્શ જીવન આબેહૂબ રીતે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. પ્રસંગોપાત ઉત્સવો દ્વારા પણ તેમનું સ્મરણ કરવું એ આપણે આપણી પવિત્ર ફરજ ગણી છે. રામનવમીમાં ભગવાન રામનું સ્મરણ, જન્માષ્ટમી પર ભગવાન શ્રી કૃષ્ણનું સ્મરણ, શિવરાત્રિ પર ભગવાન શિવનું સ્મરણ, નવરાત્રિ દરમિયાન દેવી દુર્ગાનું સ્મરણ, વસંત ઉત્સવ દરમિયાન દેવી સરસ્વતીની પૂજા, છત્રપતિ શિવાજી મહારાજનું સ્મરણ વગેરે હિન્દુ સામ્રાજ્યમાં ઉજવવામાં આવે છે. હવે હાલ લોકોમાં જનજાગૃતિ આવી હોવાથી લોકો ધીરે ધીરે; સ્ત્રી મહાશક્તિ ને પણ જાણવા લાગ્યા છે અને એમના નામનો અનેરો આનંદ ઉત્સાહ દેખાડવા લાગ્યા છે.

શૈક્ષણિક અને પ્રેરણાદાયી.  

બહાદુર માતા જીજાબાઈ, જે સ્વાભિમાન અને દેશભક્તિના મૂર્ત સ્વરૂપ અને આદર્શ છે, જેમણે ભારતને છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ જેવા મહાન યોદ્ધા, અદભૂત વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર વ્યક્તિ, એક કુશળ શાસક, એક સંગઠક, એક ઉત્તમ હિન્દુ ધર્મ અને રાષ્ટ્રના રક્ષક અને લોકોના શુભેચ્છક રૂપે આપ્યા છે. જે શિવાજી મહારાજ વીર યોદ્ધા હતા તે માતા જીજાબાઈ ની છબીજ તો હતા. જીજાબાઈ પણ હિંમત અને આત્મસન્માનથી ભરેલા બહાદુર યોદ્ધા હતા. એમના જીવસના સૌથી મોટા અવરોધો પણ તેમને નિરાશ ન કરી શક્યા. આ ગુણો તેમને તેમના પુત્ર અને ભારતનું ગૌરવ શિવાજીને વારસામાં મળ્યા હતા. 

જીજાબાઈનો જન્મ 12 જાન્યુઆરી 1598ના રોજ મહારાષ્ટ્રના હાલના બુલઢાણા જિલ્લામાં સિંદખેડ રાજા ખાતે મ્હાલસબાઈ જાધવ અને લખુજી જાધવને ત્યાં થયો હતો. લખુજીરાજે જાધવ મરાઠા ઉમદા હતા જેમણે યાદવોના વંશનો દાવો કર્યો હતો. જીજાબાઈના લગ્ન નાની ઉંમરે વેરુલ ગામના માલોજી ભોંસલેના પુત્ર શાહજી ભોસલે સાથે થયા હતા, જેઓ નિઝામ હેઠળ ફરજ બજાવતા લશ્કરી કમાન્ડર હતા.

એમનું મૃત્યુ 17 જૂન 1674 ના રોજ 76 વર્ષની ઉંમરે થયુ હતુ.

તમને ખબર છે જીજાબાઈ શા માટે પ્રખ્યાત છે?

જીજાબાઈ તેમના સદ્ગુણ, બહાદુરી અને દૂરંદેશી માટે જાણીતા હતા, જે લક્ષણો તેમણે તેમના પુત્ર શિવાજીને આપ્યા હતા. તેણી એક કુશળ ઘોડેસવાર પણ હતા અને તેની પાસે તલવારો સાથેનો દસ્તો હતો જે ભલભલા મહાન લડવૈયાઓને શરમાવી મૂકે. રાણી રીજન્ટ તરીકે, તેણીએ પૂનામાં તેના પતિની જાગીરનું સંચાલન કર્યું અને તેનો યોગ્ય રીતે પણ વિકાસ કાર્ય કર્યું.

આગળ જોઈએ શું છે જીજાબાઈની વાર્તા?

જીજાબાઈને કેટલા બાળકો હતા?

જીજાબાઈના લગ્ન બહુ નાની ઉંમરે માલોજી શિલેદારના પુત્ર શાહજી ભોસલે સાથે થયા હતા. તેમના પતિએ પણ નિઝામ શાહની સેવા કરી હતી. તેમને આઠ બાળકો હતા, જેમાં છ પુત્રીઓ અને બે પુત્રો હતા.

જીજાબાઈ - શિવાજીના માતા

જીજાબાઈનો જીવન માર્ગ ખુબ વેદના અને મુશ્કેલીઓથી શરૂ થયેલો. જીજાબાઈ એ ૬ પુત્રીઓ અને 2 પુત્રોને જન્મ આપ્યો હતો, પરંતુ; દુઃખની વાત એ છે કે, બધી પુત્રીઓ મૃત્યુ પામી, અને શિવાજી જીવતા હતા ત્યારે એક પુત્રનું અવસાન થયું. શિવાજીનો જન્મ થયો ત્યારે તેના પિતા અને ભાઈઓની નિઝામ દ્વારા હત્યા કરવામાં આવી હતી.

શિવનેરી પુણે જિલ્લામાં જુન્નર પાસે એક મજબૂત કિલ્લો હતો. તેની ચાર બાજુઓ પર ઉંચી ખડકો, મજબૂત કિલ્લેબંધી અને વિશાળ દરવાજા હતા. આ મજબૂત કિલ્લો ત્યારે ભોંસલેઓના સંબંધી વિજયરાજના હવાલે હતો. વિજયરાજે જીજાબાઈને રક્ષણ આપ્યુ હતું.

જીજાબાઈએ શું સંકલ્પ કર્યો હતો? 

નિઝામશાહની ઉશ્કેરણી પર ખુલ્લી અદાલતમાં તેના પિતા લખુજીરાવ જાધવની હત્યા પછી, જીજાબાઈએ સંકલ્પ કર્યો હતો કે તેમનો પુત્ર ક્યારેય અન્યની સેવામાં રોકાયેલો રહેશે નહીં. તે સ્વરાજની સ્થાપના કરશે – તે પોતાની છત્ર છાયા હેઠળ લોકોનું શાસન કરશે.

જીજાબાઈ અને શિવાજી મહારાજના અત્યંત વફાદાર સેવક કોણ હતા? 

હિરોજી ફરજંદ અને મદારી મહેતર એમના અત્યંત વફાદાર સેવક હતા.

જીજાબાઈ અને શિવાજી વિશે જેટલું લખાય એટલું ઓછું. વીરમાતા જીજાબાઈનું જીવન ગંગાના જળ જેવું નિર્મળ અને નિર્મળ હતું; આ ઉપરાંત દીપકનું પ્રકાશ અને સૂર્યનું તેજ પણ તેમનામાં હતું. ભારતીય ધરતી પર હિંદવી સ્વરાજની સ્થાપનાનું સપનું જીજાઉએ શિવબાની આંખો દ્વારા જોયું હતું. મુઘલ આદિલશાહ અને નિઝામશાહે તેમના અત્યાચારોથી હિંદુઓ પર વિનાશ વેર્યો હતો. આવી સ્થિતિમાં શિવાજીએ બાળપણમાં જ હિંદુઓની રક્ષાની જવાબદારી ઉપાડી લીધી હતી. શિવાજીના ગુણો જેવા કે બહાદુરી, નિર્ભયતા, કાર્યક્ષમતા, યુદ્ધની રણનીતિ વગેરે તમામ જીજાઉના મૂલ્યો દ્વારા તેમના લોહીમાં આવી ગયા હતા. જીજાઉ માત્ર રાજમાતા કે શિવાજીની માતા જ નહીં પરંતુ સ્વરાજ્યની માતા પણ હતી. સ્વરાજ્યના નિર્માણમાં તેઓ મૂળ શક્તિ અને પ્રેરણાના સ્ત્રોત હતા. જીજાબાઈ અને શિવાજીને પિતા સાથે રહેવાની બહુ ઓછી તક મળી; 

આપણી હિંદુ છોકરીઓને આપણી ઐતિહાસિક હિંદુ માતાઓ અને સ્ત્રીઓ વિશે શીખવવું જોઈએ જેમણે ભારતમાં હિંદુ સામ્રાજ્યો અને હિંદુઓના અસ્તિત્વને આકાર આપ્યો, ખાસ કરીને મ્લેચ્છ-મુઘલો, અંગ્રેજોના નિયમો હેઠળ. ખાસ કરીને વિદ્યાવતી, હરામણી દેવી, રાણી લક્ષ્મીબાઈ અને જીજાબાઈ દ્વારા મુઘલો સામેનો ઈરાદાપૂર્વકનો પ્રતિકાર હિંદુ મહિલાઓ માટે પાયાના પથ્થરો હતા અને હિંદુ ધર્મ અને વૈદિક સંસ્કૃતિના જતન માટે તેમના બાળકોમાં હિંદુ સિંહોનું જેવુ પાલન-પોષણ કર્યું હતું. આપણે હિંદુઓએ આવી માતાઓનો આભાર માનવો જોઈએ કે જેમણે આપણા મહાન સનાતન ધર્મને બચાવવામાં મદદ કરી એટલું જ નહીં, પણ આપણા બાળકોને હિંદુ ધર્મ પર ગર્વ કેવી રીતે કરી શકાય તેના પર અનુસરવાનો માર્ગ પણ મોકળો કર્યો – લાખો સમયથી વિશ્વના તમામ માર્ગો, ધર્મોની શરૂઆત અને અંત. વર્ષોનું મા ભવાનીની વર્ષોની તપસ્યા અને ભક્તિ પછી, જીજાબાઈ ભોંસલેને 19 ફેબ્રુઆરી, 1630 ના રોજ પુણે જિલ્લાના જુન્નર શહેર નજીક શિવનેરી કિલ્લામાં એક પુત્ર શિવાજીનો આશીર્વાદ મળ્યો. અખંડ હિન્દુ રાષ્ટ્ર માટે જીજામાતાની મજબૂત અને સમર્પિત દ્રષ્ટિએ સુનિશ્ચિત કર્યું કે તે શિવાજીમાંથી એક મહાન હિન્દુ રાજા બનાવશે. વાસણનો આકાર, ટકાઉપણું અને ગુણવત્તા સંપૂર્ણપણે કુંભારની કુશળતા અને સર્જનાત્મકતા પર આધારિત છે. તેવી જ રીતે, હિંદવી સ્વરાજ્યની સ્થાપનામાં અવરોધ ઉભી કરનારા દુશ્મનો સામે લડવા માટે છત્રપતિ શિવાજી રાજેનું સંપૂર્ણ પાલન-પોષણ માતા જીજાબાઈ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. દેશની પરિસ્થિતિ મુઘલ શાસકોને સેવાઓ પૂરી પાડવાની, મુઘલોના વાસ્તવિક દુશ્મન હેઠળ સ્થાનિક કમાન્ડિંગ અધિકારીઓ બનવાની, તેમની પ્રશંસા કરવાની અને તેમના માટે પોતાના લોકોને લૂંટવાની હતી. હિંદુ મહિલાઓ પર હુમલો કરવામાં આવી રહ્યો હતો અને હરાજી કરવામાં આવી રહી હતી જેમ કે આજના મુસ્લિમો લવ જેહાદ અને બળજબરીથી હિંદુ મહિલાઓને ધર્માંતરિત કરી રહ્યાં છે. સમાજ મૂક પ્રેક્ષક બની ગયો હતો. ખેડૂતો ખાલી પેટે કામ કરતા હતા, માત્ર મુઘલો માટે. જીજાઉ આ અન્યાય સામે લડી શકે તેવી વ્યક્તિની શોધમાં હતા. જીજાઉના લગ્ન વર્ષ 1605માં શાહજી રાજે ભોસલે સાથે થયા હતા. તેમણે આખરે શિવ-પાર્વતી ભક્તિ, પ્રાર્થનાનો આશરો મેળવ્યો, મા ભવાની સમક્ષ તેમને એક પુત્ર આપવા માટે દેખાયા જે તેજસ્વી, સિદ્ધ, અને “હિંદુ સ્વરાજ્ય” ની સ્થાપના કરવા માટે અત્યંત સક્ષમ હશે. . શાહજી રાજે સાથે લગ્ન કર્યા પછી, જીજાઉ તેના પતિને મુઘલો, આદિલશાહ અને નિજામશાહ વગેરે જેવા શાસકો દ્વારા ઓછો મૂલ્યવાન હોવાનો અહેસાસ કરી શકી હતી. તેણીને સમજાયું કે તેના પતિ શક્તિશાળી હોવા છતાં તેની પાસે કોઈ માન્યતા, સુરક્ષા નથી અને તે સમુદાય માટે ફાયદાકારક નથી. માનવજાતના તાજેતરના ઈતિહાસમાં જીજાઈ એકમાત્ર એવી મહિલા હોઈ શકે કે જેણે પોતાના બાળકના જન્મ પહેલાં જ તેનો હેતુ નક્કી કરી લીધો. દેવી ભવાનીએ જીજાઉની આજીજીને પરિપૂર્ણ કરી કારણકે તેમણે તેમની જમીન પરના હુમલાઓ, તેમના ધર્મ અને તેમના મંદિરોના ડૂબવા, મૂર્તિઓ તૂટેલી, વૈદિક વિરોધી મુસ્લિમ આક્રમણકારો દ્વારા ગાયોની કતલ જેવી દુ:ખ વહેંચી હતી. જીજાઉએ મા ભવાની સાથે અખંડ હિંદુ સ્વરાજ્યનું પોતાની મહત્ત્વકાંશાનું સપનુ સમર્પિત કર્યું હતું. 

જીજાબાઈના જીવનમાંથી શીખવા લાયક ત્રણ પાઠ

જીજા બાઈના જીવનમાંથી આપણે શીખી શકીએ છીએ: 

(૧) દ્રઢ નિશ્ચય. 

(૨) પોતાની સંસ્કૃતિ પર ગર્વ અને 

(૩) દેશના સન્માનની રક્ષા માટે મોટા જોખમ અને પડકારનો સામનો કરવો. 

વીરમાતા જીજાબાઈ વિશે લખાય એટલું ઓછુજ છે.

આજનો લેખ અંહીજ પૂર્ણ કરુ છું 

લેખિકા:- રીટા (રીટ્ઝ)✍️

તમને આ લેખ કેવો લાગ્યો કમેન્ટ કરી જાણશો.